Robot numer trzy

P

orządkując akta w archiwum Kosmopolu natrafiłem na starą wytartą teczkę, wypchaną mnóstwem protokołów i fotografii. Może nie zwróciłbym na nią uwagi, gdyby nie to, iż rzuciłem okiem do wnętrza i natrafiłem na słowo GRAWAX…

To mi coś przypominało… Nie wiedziałem jednak, z czym powiązać to słowo; dopiero po przejrzeniu kilku stron maszynopisu przypomniałem sobie, iż słyszałem je kiedyś na wykładzie starego Barela, który swego czasu wykładał nam Historię Techniki. Instytut Kosmiki ukończyłem jednak na tyle dawno, aby zapomnieć, co to było.

Zacząłem czytać. To już niestety taka moja nieuleczalna wada: kiedy robię porządki w starych szpargałach, kartotekach czy archiwach, wcześniej czy później natrafiam na coś tak bardzo absorbującego, iż godzinami siedzę na podłodze wśród rozrzuconych skoroszytów, segregatorów i teczek, aż przeczytam wszystko od “a” do “z”.

Tak stało się i w tym wypadku. Wszystkie pozostałe papiery zostały wrzucone byle jak do szaf, a ja usiadłem w fotelu z plikiem akt na kolanach.

Ranek zastał mnie wertującego pożółkłe ze starości karty. Ale trud się opłacił. W teczce sygnowanej numerem GI35/33 z roku 1993 znalazłem materiały dotyczące jednej z najbardziej skomplikowanych spraw kryminalnych końca dwudziestego wieku!

Dziś, w roku 2105, ówczesne zagadnienia techniki mogą wydawać się śmieszne i naiwne. Wówczas jednak, gdy technika lotów międzyplanetarnych wchodziła w fazę bujnego rozwoju, gdy nie umiano jeszcze budować rakiet fotonowych, a o prawie Karsena fizykom nie śniło się nawet, GRAWAX był szczytem osiągnięć kosmotechniki. W teczce z aktami znalazłem również odnośniki do taśmoteki i filmoteki.

Nazajutrz, gnany ciekawością, odszukałem wszystkie taśmy i filmy. Niektóre z nich były dość zniszczone, ale w ogólnych zarysach udało mi się odtworzyć przebieg wypadków. Odszukałem również roczniki ówczesnej prasy codziennej i kroniki filmowe. Cały ten obszerny materiał złożył się na opowieść, którą chcę tu przedstawić.

* * *

Przygotowywana długo i starannie wyprawa na planetę Uran wywołała ogromne zainteresowanie nie tylko w świecie naukowym. Prasa i telewizja poświęcały wiele miejsca i czasu, aby przedstawić szerokiej publiczności wszystkich, którzy związani byli z ekspedycją.

Kosmonautów było trzech: cybernetyk Vano, planetolog Mittin oraz dowódca wyprawy, kosmonawigator Gris. Oprócz nich na pokładzie był GRAWAX…

Tu należy się czytelnikowi kilka słów wyjaśnienia. GRAWAX w pełnym brzmieniu: Grawitacyjny Automat Kontrolno-Sterujący – był to zespół urządzeń mających na celu zabezpieczenie wyprawy przed nieprzewidzianymi okolicznościami w czasie lotu.

Wynalazca i konstruktor tego urządzenia, inżynier Seye, zapewniał, iż gdyby choćby kosmonauci przez cały czas spali, to GRAWAX dowiózłby ich bezpiecznie na miejsce. Ale nie tylko o to chodziło. Wyprawa “Vegi” (tak nazywał się statek kosmiczny) była pierwszą ekspedycją o tak dalekim zasięgu. W czasie drogi mogły zajść różne okoliczności, których nie sposób z góry przewidzieć. Członkowie wyprawy rzeczywiście nie potrzebowali troszczyć się o kierowanie statkiem. Jedynym ich obowiązkiem było cogodzinne meldowanie GRAWAXOWI, iż wszystko jest w porządku i można kontynuować podróż.

Miało to wyglądać mniej więcej tak:
Na pięć minut przed upływem każdej godziny GRAWAX głośnym sygnałem akustycznym przypominał załodze, iż ma otrzymać “pozwolenie” na dalszą podróż. o ile na statku wszystko przebiegało normalnie, dyżurny kosmonauta naciskał odpowiedni klawisz w kabinie nawigacyjnej i GRAWAX prowadził statek zgodnie z programem podróży przez następną godzinę.

W razie braku reakcji ze strony załogi GRAWAX jeszcze raz upominał się o sygnał silnym dzwonkiem alarmowym, a w pięć minut po upływie pełnej godziny rozpoczynał samoczynnie manewr powrotu.

Gdyby więc na przykład wszyscy pasażerowie “Vegi” stracili przytomność wskutek działania nieprzewidzianych czynników nie było obawy, aby w takim stanie polecieli dalej.

Działanie GRAWAXA opierało się na najnowszej metodzie analizy pól grawitacyjnych (osiągnięcie katedry Kosmonawigacji, którą kierował sam inżynier Seye). Mówiąc prościej, GRAWAX z pomiaru grawitacji odczytywał swoje położenie względem wszystkich ciał Układu Słonecznego. Na tej zasadzie mógł on prowadzić statek po najkorzystniejszej krzywej, regulując pracę silników napędowych i sterujących.

W wypadku braku meldunku załogi lub awarii statku GRAWAX winien był zastosować wszelkie środki zapobiegawcze kierując, o ile to było możliwe, statek z powrotem w rejon Ziemi. Inżynier Seye zaręczał nawet, iż GRAWAX potrafiłby samodzielnie wprowadzić “Vegę” na ciasną orbitę stabilną wokół Ziemi. Komisja Bezpieczeństwa Lotów Kosmicznych nie przyjęła jednak takiej ewentualności ze względu na bezpieczeństwo transkontynentalnych rakiet pasażerskich oraz komunikacji Wenus – Ziemia – Mars.

Według zapewnień inżyniera Seye’a urządzenie miało działać “bez pudła”.

Jeszcze kilka słów o wyposażeniu “Vegi”.
Statek zawierał w swych ładowniach zapasy żywności syntetycznej dla załogi na okres podróży w obie strony i czteromiesięcznego pobytu w rejonie Urana. Jako pomoc przy badaniach służyć miały dwie rakiety zwiadowcze, dziesięć sond-automatów oraz około tysiąca robotów RAK (Ruchomy Automat Kelburna, model IV, skonstruowany w r. 1987, ulepszony przez Midena w r. 1990). Znamy dobrze te poczciwe automaty… W postaci wielokrotnie zmodyfikowanej i zminiaturyzowanej przetrwały do dziś pod nazwą RAK-411. Wówczas miały one rozmiary dorosłego człowieka, doskonałą pamięć ferromagnetyczną, zdolność do wykonywania skomplikowanych prac technicznych oraz dość słabo rozbudowaną zdolność analizy logicznej.

Ich podstawowym mankamentem był brak wewnętrznej samokontroli. Cybernetycy mówią: nie miały “wbudowanej etyki”. Brak ten był uzasadniony trudnościami technicznymi i kosztami. Jednak nad całym zespołem RAKÓW czuwał jeden elektromózg, zmontowany na pojeździe posuwającym się wraz z automatami podczas prac terenowych. “Mózg” ten – jakby zbiorowe “sumienie” zespołu automatów – kontrolował dzięki zwrotnych impulsów radiowych ich czynności pod względem logiki i “przyzwoitego zachowania”, a takie wykluczał możliwość wyrządzenia szkody człowiekowi przez robota.

Rozkaz i polecenia odbierały RAKI wyłącznie na falach radiowych. Ponadto każdy posiadał “indywidualność” w postaci kolejnego numeru, który stanowił wywoławczy sygnał dla danego automatu.

Wszystkie RAKI – z wyjątkiem czterech egzemplarzy – zmagazynowane były w ładowniach statku w stanie rozmontowanym. Chodziło o oszczędność miejsca. Te cztery miały wystarczyć dla potrzeb załogi w czasie podróży. Reszta miała być zmontowana z części przez tę czwórkę już na miejscu, na Uranie.

To już chyba wszystko, co będzie nam potrzebne dla zrozumienia wydarzeń z czerwca 1993 roku…

Wbrew wszelkim zapewnieniom, po szesnastu dniach lotu “Vega” zawróciła. Dokładnie o godzinie 00:05 zaobserwowano największym radioteleskopem w kraterze Kopernika na Księżycu, iż statek wykonuje manewr powrotny. Godzinę wcześniej “Vega” przestała odpowiadać na sygnały radiowe.

To był cios… Cały ziemski sztab ekspedycji, z inżynierem Seye’em na czele, oczekiwał powrotu niefortunnej wyprawy.

Docent Jores, cybernetyk, który był jednym z kandydatów na kosmonautę (ubiegł go Vano), nie ukrywał zadowolenia.

Przed startem słyszano, jak mówił, iż to on powinien polecieć i być może jeszcze poleci.

Złośliwi twierdzili, iż inżynier Seye i tak osiągnął sukces: jego GRAWAX nieomylnie prowadzi “Vegę” z powrotem. Należy dodać, iż w pewnych kołach krytycznie odnoszono się do wynalazku Seye’a, który niezbyt był lubiany w świecie naukowym za swoją pewność siebie.

Po dalszych dwóch tygodniach “Vegę” przechwycił ratowniczy “Prometheus” i przyprowadził ją na orbitę ziemską, a stamtąd na kosmodrom “Sahara I”. Tam oczekiwał już tłum dziennikarzy oraz cały sztab naukowy wyprawy.

Oto jak relacjonował powrót “Vegi” dziennikarz “Wiadomości Europejskich”:

Już pierwszy rzut oka na “Vegę” wyjaśniał, dlaczego nie odpowiadała ona na sygnały radiowe. Z wielkiej anteny kierunkowej pozostał tylko kikut podstawy. Z reszty, a więc z całego reflektora, nie zostało ani śladu.

Otwarto śluzę głównego włazu i wszyscy zmartwieli.

Z głębi statku wysypała się ze szczękiem i zgrzytem pulsująca bezładnym ruchem masa pogiętego metalu, w której z trudem można było rozpoznać szczątki pogruchotanych automatów RAK-IV…

Kilkanaście minut trwało torowanie drogi do wnętrza statku. Mniej lub bardziej zniszczone automaty wypełniały korytarz centralny, magazyny, sterownię… Wśród masy metalu, zdeptane i straszliwie zmasakrowane, tkwiły zwłoki cybernetyka Vano…

W ostatniej, rufowej kabinie mieszkalnej znaleziono zabarykadowanych pozostałych dwóch członków załogi. Na chwiejnych nogach wyszli na płytę lądowiska.

(Wiadomości Europejskie, nr 189/1993 r.)

Śledztwo prowadził komisarz Wike przy udziale inspektora Merlocka. Oto fragmenty protokołu przesłuchań:

Wike: Czy może mi pan opisać możliwie dokładnie przebieg wypadków?
Gris: Oczywiście. Od jakiego momentu mam rozpocząć?
Wike: Od chwili utraty łączności z Ziemią.
Gris: Tak, pamiętam. To była godzina dwudziesta druga pięćdziesiąt pięć, bo właśnie miałem dyżur przy GRAWAXIE. Wydałem polecenie dalszego lotu i w tym momencie usłyszeliśmy huk. Coś wstrząsnęło statkiem. Poderwało nas na nogi. Mitin rzucił się do wskaźników ciśnienia. jeżeli to był meteor, to mógł uszkodzić powłokę. Rozumie pan, co to znaczy. GRAWAX, co prawda, skrzętnie omijał meteory, ale coś mogło się popsuć. ale wszystko było w porządku. Dopiero po chwili Mitin, chcąc jak zwykle nawiązać łączność z Ziemią, zorientował się, iż radio milczy. Zapasowy odbiornik również nie działał i doszliśmy wspólnie do wniosku iż coś uszkodziło antenę kierunkową.
Nie namyślając się dłużej wydałem radiowy rozkaz RAKOWI, aby sprawdził na zewnątrz, co się stało. Wrócił po chwili meldując, iż antena została zerwana. Montaż nowej anteny wymagał pracy większej ilości automatów. Wydałem więc polecenie tym czterem, które mieliśmy do dyspozycji, by zbudowały z części magazynowanych w ładowni dalszych osiem egzemplarzy na wzór własny i następnie udały się do pracy przy antenie. Swój program pracy miały przekazać one zrobionym przez siebie automatom…
Inspektor Merlock: Przepraszam, czy pan pamięta, jakimi słowami zwrócił się pan do automatów?
Gris: Pamiętam. Powiedziałem tak: “RAKI, numer jeden, dwa, trzy, cztery! Zbudować każdy po dwa automaty na wzór własny. Udać się do pracy przy montażu anteny AR-72 według instrukcji 03/771. Własny program przekazać wykonanym przez siebie automatom”.
Merlock: Jeszcze jedno pytanie. Czy przedtem już stosowano metodę montażu automatów przez inne automaty tego samego typu?
Gris: Nie. O ile wiem, nie było potrzeby. Roboty RAK-IV produkowane są przez wysoko specjalizowane maszyny automatyczne według instrukcji technicznej. Wychodzący z produkcji robot zostaje uruchomiony przez włączenie kontaktu, znajdującego się na płycie czołowej. W tym wypadku nie dysponowaliśmy żadnymi maszynami do montażu. RAK potrafi jednak zbudować zarówno według instrukcji, jak i według wzoru-modelu, urządzenie choćby bardziej skomplikowane niż on sam. Takie było zresztą założenie… RAKI miały być montowane przez swych “współtowarzyszy” tam, na Uranie…
Merlock: Dziękuję.
Vike: Kolego Merlock, wszystko jest przecież jasne! Pan Gris wydał rozkaz w złej formie. Każdy z RAKÓW oznaczonych numerami od jednego do czterech, po wykonaniu dwóch następnych przekazał im swój program w całej rozciągłości, to znaczy oprócz rozkazu wyjścia do pracy przy antenie otrzymały one również rozkaz wykonania dwóch następnych, te z kolei każdy po dwa, i tak dalej. Ilość złożonych automatów narastała lawinowo.
Gris: Tak; tyle to już wiemy od dwóch tygodni. Ale niech pan posłucha dalej, komisarzu.
Gdy wydałem rozkaz automatom, Mitin wyszedł mówiąc, iż chce zobaczyć, jak im idzie ta robota ze składaniem nowych. Poza tym dyżur jego kończył się. Poszedł korytarzem w kierunku rufy (sterownia mieściła się z przodu statku), a po chwili zjawił się Vano. Wiedział już o wszystkim od Mitina, którego spotkał w korytarzu przed wejściem do magazynu, gdzie pracowały roboty. Vano właśnie wstał z łóżka, aby objąć służbę w sterowni. Powiedziałem mu, iż idę spać i aby natychmiast nawiązał łączność z Ziemią, gdy antena będzie naprawiona.
Poszedłem w kierunku rufy. W korytarzu minęły mnie trzy RAKI, udające się z ładunkiem sprzętu w kierunku śluzy włazu, na przód statku. Minąłem uchylone drzwi magazynu, skąd dochodził charakterystyczny szczęk krzątających się automatów. Po chwili byłem już w kabinie. Spojrzałem na zegarek – była dwudziesta trzecia dwadzieścia, pamiętam dokładnie. Mitin na tapczanie spał z nosem w książce. On ma bardzo twardy sen. Zabrałem książkę i wstawiłem na półkę. Potem położyłem się również.
Obudził mnie narastający, piekielny hałas, jakby ktoś przesypywał góry złomu żelaznego. W pierwszej chwili nie mogłem się zorientować, co to może być. Dopiero po kilku sekundach dotarło do mej świadomości, iż hałas dochodzi z korytarza. Otworzyłem drzwi i cofnąłem się odruchowo.
Moim oczom ukazał się niesamowity obraz: tłum robotów, tratując i depcząc się wzajemnie, parł w kierunku włazu. Śluza była zamknięta. Coraz to nowe RAKI wychodziły z magazynu i z bezmyślnym uporem cisnęły się do wyjścia. Zrozumiałem. Nie mogłem opanować wybuchu głośnego śmiechu. Mitro dopiero teraz obudził się i nieprzytomnym, zaspanym wzrokiem patrzył w głąb korytarza, a w jego oczach malowało się bezgraniczne przerażenie. Śmiałem się, bo wydawało mi się komiczne, iż tak prosty rozkaz mógł spowodować takie zamieszanie wśród robotów. Wyszarpnąłem z kieszeni nadajnik i krzyknąłem: “Wszystkie roboty, stop!” Ku mojemu przerażeniu nie wywołało to najmniejszego skutku… Powtórzyłem rozkaz. Znów żadnej reakcji. Tłum robotów narastał coraz szybciej. Wypełniły już szczelnie przedni odcinek korytarza, gdzie znajdowały się drzwi sterowni. Drzwi te są dźwiękoszczelne ze względu na to, iż w sterowni znajdują się urządzenia radiowe i każdy hałas utrudnia nasłuch. Dlatego Vano dotąd nic nie słyszał. Teraz jednak wzmagający się hałas musiał dotrzeć do jego uszu, bo drzwi otwarły się nagle…
I wtedy stało się nieszczęście. Roboty wtargnęły do sterowni, tratując biednego Vano.
Teraz pojąłem, iż na nic nie zdadzą się rozkazy radiowe. Roboty nie przyjmują informacji z zewnątrz. Gdyby tak nie było, kontrolny elektromózg nie dopuściłby do takiej sytuacji, zagrażającej bądź co bądź naszemu bezpieczeństwu.
Nie pozostało nic innego, jak zamknąć się w kabinie i czekać, co z tego wyniknie. O dostaniu się do sterowni nie było mowy. O zatrzymaniu robotów również. Zamknęliśmy się szczelnie w kabinie. Była godzina dwudziesta trzecia pięćdziesiąt. Po pięciu minutach rozległ się sygnał GRAWAXA. Po dalszych dziesięciu poczuliśmy zmianę przyspieszenia. “Vega” hamowała. A więc GRAWAX działał bez zarzutu. Całe szczęście, iż był ukryty pod grubym pancerzem i roboty go nie zdemolowały. A jeżeli żyjemy jeszcze i jesteśmy tu, na starej Ziemi, to zawdzięczamy to jedynie inżynierowi Seye’owi.
Merlock: Kto był odpowiedzialny za przygotowanie zespołu automatów RAK-IV?
Gris: Docent Jores był kierownikiem sekcji cybernetycznej. Na statku tymi sprawami zajmował się Vano.
Wike: Dziękujemy panu na razie. Jest pan wolny.

Zeznania drugiego ocalałego kosmonauty, Mitina, zgadzały się całkowicie z oświadczeniem Grisa. Potwierdził on, iż wychodząc ze sterowni spotkał na korytarzu Vana, wymienił z nim kilka słów, potem wszedł do magazynu, skąd zaraz wyszedł, bo roboty pracowały sprawnie. Potem położył się w kabinie i zasnął z książką w ręku.
Oto odtworzona z taśmy magnetofonowej narada inspektora Merlocka z komisarzem Wike’em:

Wike: Sprawa jest jasna, inspektorze. Jores przed startem niedokładnie sprawdził elementy RAKÓW. Miały one uszkodzenie w układzie odbioru informacji. Potem Gris wydał ten nieszczęsny rozkaz. Taką miał zresztą instrukcję… Tylko niepotrzebnie kazał przekazać program wyprodukowanym robotom. Stąd całe nieszczęście. Błąd w układzie odbiorczym powodował, iż do robotów nie docierały ani rozkazy, ani impulsy kontrolne centralnego koordynatora. Miały one w pamięci tylko pierwotny rozkaz – wyjść na zewnątrz statku i reperować antenę. Bezkrytycznie usiłowały wykonać to polecenie. Skutki były tragiczne.
Merlock: Kto zatwierdzał instrukcję postępowania z robotami RAK-IV na statku?
Wike: Zdaje się, iż Seye, jako odpowiedzialny inżynier konstruktor statku. Teraz zbiera laury, które mu się zresztą słusznie należą. Gdyby nie GRAWAX… Zresztą uważam sprawę za zamkniętą. Trudno tu kogoś czynić winnym. Wszystko opiera się na .tragicznym splocie okoliczności. Ten meteor, który zerwał antenę…
Merlock: Meteor, mówi pan? A ja oglądałem tę utrąconą podstawę anteny i jeszcze sobie ją raz obejrzę, ale nieco inną metodą… Poza tym proponuję przesłuchać Seye`a.
Wike: Ależ, kolego Merlock, to nie jest potrzebne. Zresztą on jest w Australii na zjeździe naukowym.
Merlock: Niech go pan wezwie natychmiast, komisarzu. Jest mi bardzo potrzebny. Poza tym chciałbym jeszcze przesłuchać Joresa.
Wike: Po co? Chciałem wreszcie zakończyć tę sprawę. Nie mieszajmy w to powag naukowych. Dla mnie nie ma w tym nic, co mogłoby nas zainteresować, jako policję.
Merlock: Jednak niech pan wezwie obydwóch. Oprócz tego proszę wezwać wszystkich świadków i ekspertów. Jutro o szesnastej będę u pana. Wydaje mi się, iż znalazłem coś rewelacyjnego. Jeszcze tylko jedno muszę sprawdzić. Czy mamy tu gdzieś pod ręką czuły indykator promieniowania jądrowego?… Jest w laboratorium? Więc zabieram go na godzinę. Na razie – do widzenia!

Ukryta w gabinecie komisarza Wike’a kamera filmowa zarejestrowała dokładnie na kilkuset metrach taśmy przebieg konfrontacji wszystkich osób związanych ze sprawą “Vegi”.
Wyglądało to mniej więcej tak:

W gabinecie ustawiono krzesła. Umundurowany policjant wskazywał miejsca przybyłym. Dokładnie o godzinie szesnastej Wike i Merlock zajęli miejsca za biurkiem. Oprócz nich w pokoju znajdowali się: Gris, Mitin, Jores, Seye i kilku ekspertów, którzy badali uprzednio przyczyny fiaska wyprawy “Vegi”. Merlock z tajemniczą miną zwrócił się do Wike’a:
– Panie komisarzu, pozwoliłem sobie przyprowadzić jeszcze jednego świadka, którego chciałbym przesłuchać w obecności zebranych tu osób. Sierżancie, proszę wprowadzić świadka. Sierżant otworzył drzwi i ku ogólnemu zdumieniu zawołał:
– RAK-trzy, wejść!
Robot wszedł i stanął niepewnie na środku pokoju. W ślad za nim wsunęły się jeszcze trzy identyczne automaty, oznaczone numerami 5, 6 i 8.
– Ten robot to jeden z czterech, które spowodowały całą tragedię. Traktujemy go na razie jako głównego oskarżonego. Tamte trzy – to duplikaty pozostałych, których nie udało się odnaleźć. Prawdopodobnie oderwały się one od powierzchni kadłuba w chwili, gdy “Vega” rozpoczęła hamowanie. Ich przyssawki magnetyczne nie były obliczone na duże przyspieszenia. Jak nam wiadomo z zeznań Grisa, trzy automaty na pewno wyszły na zewnątrz. Patem widocznie mechanizm śluzy został uszkodzony przez napór następnych robotów i dzięki temu nie wszystkie wyszły na zewnątrz. Zresztą i tak śluza nie wypuszczała więcej niż dwadzieścia robotów równocześnie na zewnątrz statku. Ale wróćmy do rzeczy. Ten “osobnik” – tu wskazał robota – znaleziony został we wnętrzu rakiety. To pierwszy punkt oskarżenia. Dlaczego nie usłuchał rozkazu?
Oprócz tego robot ten był wyłączony. A u niego i wszystkich pozostałych stwierdziłem brak połączenia anteny z układem odbioru informacji. To tłumaczy brak reakcji na rozkazy. Wystarczyło, aby cztery pierwsze roboty miały tę wadę. Wówczas wszystkie następne “dziedziczyły” ją po nich. Przecież były zrobione dokładnie na ich wzór!
Jednak roboty przyjęły i wykonały rozkaz, co prawda zbyt gorliwie, ale wykonały. Stąd wniosek, iż antena została odłączona u tych czterech robotów już po otrzymaniu przez nie rozkazu. Zatem bezpośrednim sprawcą tego, co się stało, nie mógł być nikt z zewnątrz. Niczyje niedopatrzenie nie wchodzi tu w grę. Gdyby roboty działały normalnie, to już pierwszy rozkaz Grisa osadziłby je na miejscu.
Kto z pasażerów statku odłączył anteny po otrzymaniu rozkazu przez roboty, ale przed ukończeniem przez nie montażu?
– Mógł to zrobić tylko Vano albo… Mitin – podsunął niepewnie Gris, a Mitin podskoczył na krześle:
– Co ty, oszalałeś? Po co miałbym to robić?
Seye i Jores spojrzeli na nich podejrzliwie, a Merlock spokojnie ciągnął dalej:
– Teoretycznie Mitin lub Vano mogli to zrobić, ale nie mieli powodu. Gris odpada z grona podejrzanych, bo nie ruszał się ze sterowni. Vano spotkał Mitina przed magazynem i nie wchodził do środka. Jeden Mitin tam zaglądał, ale i on tego nie zrobił. Istnieje wprawdzie jedna możliwość: mógł stracić ochotę do dalszej podróży… i chciał w ten sposób zawrócić ekspedycję. Ale sposób byłby ryzykowny. Zresztą teraz już wiem, iż nie on to zrobił.
– A więc kto? – Seye dopytywał się niecierpliwie.
– Wszystkich pan już wykluczył!
– O, nie. Został jeszcze jeden, właśnie winowajca. Oto on! Merlock wskazał robota.
– On to zrobił! A zrobił to na perfidny rozkaz kogoś, komu zależało na .tym, aby ekspedycja wróciła z drogi! “Uwaga RAK numer trzy, zbudować trzy automaty na wzór własny!” – zawołał nagle Merlock.
Na ten rozkaz w oczach osłupiałych widzów robot nr 3 podbiegł do trzech pozostałych i wykonał na każdym identyczną manipulację: zerwał przewody łączące antenę z obwodem wejściowym, a następnie, zrobiwszy to samo z własną anteną, przekręcił wyłącznik na swojej płycie czołowej i zamarł w bezruchu.
– To… niemożliwe! – Seye patrzył osłupiały, a oczy Joresa stały się jeszcze bardziej okrągłe.
– Zupełnie możliwe. Automat dostał instrukcję słowną tej treści: “Na rozkaz wykonania automatu na własny wzór dokonać następujących czynności: wyłączyć przewody antenowe pozostałych trzech automatów. Wyłączyć własny przewód antenowy i przekręcić własny wyłącznik główny”.
Kto wydał taki rozkaz – tego niestety automat nam nie powie. Nie dlatego, aby miał słabą pamięć, bo elementy ferrytowe utrzymują informacje choćby po wyłączeniu obwodów elektrycznych. Dlatego, iż automat nie rozróżnia ludzi. Nie potrzebuje ich rozróżniać. Dobrze o tym wiedział nasz genialny uczony – tu Merlock zrobił gest w kierunku Seye’a.
Inżynier poderwał się nerwowo z krzesła i jąkając się z oburzenia wykrztusił:
– Cóż to znowu za insynuacje? Jak pan śmie?! O co mnie pan posądza?
– Spokojnie, panie inżynierze – odparował Merlock.
– Zdenerwowanie pogarsza tylko pańską sytuację. Zaraz dostarczę panu dowodów na poparcie moich… insynuacji.
Seye bezsilnie opadł na krzesło i wbił wzrok w jakiś punkt na ścianie nad głową inspektora.
Merlock rozpoczął tonem wykładowcy:
– Jak państwu prawdopodobnie wiadomo, nie ma przestępstwa bez motywu, jeżeli oczywiście wykluczymy czyny szaleńców. Pod tym kątem rozpocząłem też moje badania. Zainteresowała mnie sprawa wynalazku inżyniera Seye’a. Rozmawiałem z jego najbliższymi współpracownikami. Dowiedziałem się o kilku szczegółach, które umknęły uwagi ogółu, a zestawione razem rzucają nieco inne światło na całą sprawę. O ile mi wiadomo, inżynier Seye, jako konstruktor “Vegi”, przeprowadził w przededniu odlotu inspekcję urządzeń. Miał to być ostatni przegląd przed startem. Tego samego dnia zgłosił się do inżyniera Seye’a jeden z jego asystentów, fizyk-teoretyk. Przedstawił on inżynierowi pewien rachunek, z którego wynikało, iż zasada działania GRAWAXA opiera się na niezbyt pewnych podstawach matematycznych. Młody fizyk stwierdził, iż wzór zasadniczy jest jedynie przybliżeniem pewnego skomplikowanego szeregu funkcyjnego. Przybliżenie to jest wystarczające dla niezbyt wielkich odległości od Słońca, ale zawodzi dla peryferii Układu Słonecznego. Inżynier Seye, znany z pewności siebie, niemal iż wyśmiał asystenta i zbył go byle czym, odsyłając do jakichś skryptów. Jednak ów asystent przeliczył wszystko jeszcze raz i utwierdził się w swoim przekonaniu. Sądzę, iż inżynier Seye również zdał sobie sprawę z konsekwencji tego odkrycia. GRAWAX w pewnej, niewielkiej stosunkowo odległości od Słońca mógł działać bez zarzutu, ale w dalszych obszarach Układu Słonecznego mógł zawieść.
Merlock przerwał.
Seye siedziała bez ruchu, a pozostali patrzyli to na niego, to na inspektora.
– Całą noc Seye pracował nad planem, który miał uratować prestiż naukowca i wynalazcy. Rano następnego dnia udał się z niewielkim pakunkiem na kosmodrom. Umieścił paczkę w pustej komorze wewnątrz wspornika anteny… Potem zajrzał do magazynu, gdzie porozmawiał chwilę z robotem numer trzy. Potem wszystko odbyło się planowo. Co było w paczce – nietrudno się domyślić.
– Nie ma pan dowodów! – zagrzmiał Seye. – Jak pan śmie coś podobnego twierdzić?
– Chwileczkę. Dwie rzeczy pana zdradziły, panie inżynierze. Popełnił pan błąd. Sądził pan, iż wśród tysiąca robotów nikt nie odnajdzie tego jednego, w którego pamięci utrwalony został pański rozkaz. Roboty miały wprowadzić dezorganizację na statku, co musiało spowodować tak czy inaczej zawrócenie go z drogi. A o to panu właśnie chodziło. Gdyby przed startem przyznał się pan, iż w okolicach Urana pański GRAWAX może nie zdać się na nic, pańska sława ucierpiałaby z tego powodu ogromnie. Nie chciał pan ryzykować. Trzeba było zrobić coś, co zatrzymałoby ekspedycję nie z winy GRAWAXA i w ogóle nie na skutek złego przygotowania “Vegi”. Aby jednak zmusić załogę do użycia dużej ilości robotów, musiał pan uszkodzić jakąś istotną część statku. Antena nadawała się idealnie do tego celu. Wspornik główny był pusty wewnątrz i łatwo można było umieścić tam bombę zegarową, a poza tym urwanie anteny mogło być wytłumaczone uderzeniem meteoru.
To są tylko motywy – ciągnął Merlock po chwili przerwy a dowód zdobyłem wczoraj. Po pierwsze – znalazłem robota numer trzy tam, gdzie spodziewałem się go zastać, to jest w magazynie. Nie był on użyty do budowy następnych. Dlaczego ? Zaraz wyjaśnię. Został wyłączony…
– Panie Merlock – Seye przerwał, opanowany już i spokojny niech pan przestanie snuć tę bajkę moim kosztem. Dość tego. Skoro choćby wszystko byłoby tak ułożone, jak pan sugeruje, to skąd mogłem przewidzieć, iż Gris wyda rozkaz w tak niefortunny sposób? Skąd mogłem wiedzieć, iż powie on robotom: “Przekazać swój program wyprodukowanym przez siebie automatom”. Gdyby powiedział na przykład “Przekazać program montażu anteny” lub coś w tym sensie, lawina zatrzymałaby się na drugim “pokoleniu” robotów.
– Zarówno pan, jak i ja doskonale wiemy – odparł Merlock iż wcale nie stałoby się tak, jak pan twierdzi. Miałem o tym zresztą za chwilę powiedzieć, ale pan mi przerwał. RAKI miały według zatwierdzonej instrukcji otrzymać rozkaz wykonania automatów na wzór siebie samych. Gdyby choćby nie dodawać ani słowa więcej, roboty mogłyby rozmnażać się tak długo, jak długo w magazynie starczyłoby materiału. Przecież “zbudować na wzór własny” znaczy dla robota “skopiować dokładnie” wszystko, co sam zawiera, a więc również własny program przelać na elementy pamięci robotów przez siebie zmontowanych. Właśnie dlatego robot numer trzy miał się wyłączyć po wykonaniu swego dywersyjnego zadnia. Gdyby wyprodukował on dwa następne roboty i przekazał im to, co sam miał w swojej pamięci, a więc i pański rozkaz, to te z kolei przekazałyby to samo dalej; i w ten sposób w pamięci czwartej części robotów zawarte byłoby pańskie polecenie. Wtedy prawdopodobieństwo przypadkowego odnalezienia tej informacji w pamięci robotów wzrosłoby wielokrotnie, a to byłaby dla pana bardzo niewygodne. Niech pan się nie upiera, panie inżynierze. Mam jeszcze jedno…
Merlock przerwał. Seye sięgnął dłonią do kieszeni i szybkim ruchem usiłował wsunąć coś w usta. W tej chwili RAK numer trzy chwycił błyskawicznie obie ręce inżyniera i przytrzymał je na wysokości ust. Z prawej dłoni Seye’a wypadła na podłogę maleńka szklana ampułka i pękła na posadzce.
– Wybaczy mi pan, inżynierze, iż użyłem przeciwko panu metody przez pana wymyślonej – powiedział Merlock ze złośliwym uśmiechem. – Ten robot otrzymał ode mnie instrukcję: “Gdy osoba siedząca na drugim krześle w pierwszym rzędzie, podniesie dłoń do ust, przytrzymaj jej ręce”. Przypuszczałem, iż się pan załamie, a innej możliwości samobójstwa oprócz cyjanku nie miał pan w tym pomieszczeniu. Pewnie pan choćby nie zauważył, kiedy ponownie uruchomiłem tego robota? Ale wywiązał się doskonale ze swego zadania, tak teraz, jak i wtedy. On się niczemu nie dziwi. Nie zastanawia się nad sensem ani celem otrzymanych rozkazów…

Na tym kończy się taśma filmowa. W tym miejscu kończą się również akta Kosmopolu. Po aresztowaniu Seye’a “Wiadomości Europejskie” zamieściły wywiad z inspektorem Merlockiem. Oto jego treść:

Znanego z niedawnej “Afery Vega” inspektora Kosmopolu, pana Merlocka, zastajemy w jego gabinecie.
Pytanie: Czy zechciałby pan wyjaśnić czytelnikom, jak przebiegało śledztwo w początkowej fazie, gdy nie rozporządzał pan jeszcze materiałem dowodowym?
Odpowiedź: Podejrzenia moje zrodziły się niemal już w tej samej chwili, gdy zobaczyłem “Vegę” po jej sprowadzeniu na Ziemię. Zaintrygował mnie wygląd resztek zerwanej anteny kierunkowej. Widziałem wiele statków kosmicznych, uszkodzonych przez meteory, awarie stosów atomowych, zderzenia itp. W tym wypadku nie wyglądało to tak, jak należało się spodziewać.
Pytanie: A więc już wtedy podejrzewał pan sabotaż?
Odpowiedź: O, nie, tego nie powiedziałem. Ale zabrałem się starannie do badania kadłuba “Vegi”. Badając czułym indykatorem widmo promieniowania w okolicy podstawy anteny nie znalazłem wprawdzie śladów pierwiastków rozszczepialnych, ale natrafiłem na ślady permitu, pierwiastka otrzymywanego sztucznie. Skąd ten sztuczny izotop w stali kadłuba? Długo nie potrafiłem tego sobie wyjaśnić. Wreszcie udało mi się stwierdzić, iż permit powstaje przez ostrzeliwanie cząstkami alfa o odpowiedniej energii – setylu, innego sztucznego pierwiastka, który w znacznej ilości wchodzi w skład stali żaroodpornej. A więc na setyl musiały działać szybkie cząstki alfa! Skąd się wzięły? Znów długo szukałem odpowiedzi w tablicach reakcji jądrowych, wreszcie stwierdziłem, iż jedynym pierwiastkiem, który wysyła tak szybkie czątki alfa jest ereb, rozpadający się bardzo szybko. Teraz wszystko stało się jasne… Ktoś użył erebu w charakterze “napędu” zegara atomowego. Tak więc przestępca zastosował bombę chemiczną z zapalnikiem czasowym wyzwalanym przez rozpad erebu!
Pytanie: Jak pan dociekł, iż bezpośrednim wykonawcą planu Seye’a był robot numer trzy?
Odpowiedź: Przecież wykluczone było, aby członek załogi działał na szkodę statku! Musiał to zrobić robot. Wiedziałem, iż należy o to posądzać jednego z pierwszej czwórki. Znalazłem robota numer trzy, zbadałem jego zapis pamięciowy i wszystko stało się jasne. Potem wystarczyło tylko dokładnie zainscenizować konfrontację, pamiętając o takich szczegółach, jak dokładne cytowanie słów wypowiadanych przez Seye’a w chwili, gdy dawał instrukcję robotowi. Winowajca, mając się za zdemaskowanego, załamał się psychicznie i to stało się najlepszym dowodem jego winy…

* * *

Autor wywiadu, kończąc notatkę, wyraża obawę o przyszłość automatyki wobec możliwości przytrafiania się podobnych historii.
Dziś wiemy, iż obawy te nie były słuszne. Nie zdarzyło się dotąd, aby robot z własnej inicjatywy uczynił coś sprzecznego ze swą cybernetyczną “etyką”. Roboty są z reguły dobroduszne i poczciwe; tylko ludzie bywają… ech, szkoda mówić…

Janusz Andrzej Zajdel opublikował to opowiadanie w zbiorze Jad mantezji, które ukazało się w 1965 roku poprzez Instytut Wydawniczy “Nasza Księgarnia”. Pierwodrukiem była wersja z 1962, która ukazała się w Młodym Techniku.