Poniższym artykułem zaczynamy cykl publikacji o sztuce manipulacji i socjotechnice.
Miłego czytania
1. Definicja pojęcia
Zgodnie z definicją zawartą w słowniku języka polskiego SOCJOTECHNIKA [z jęz. łac. societas = społeczeństwo + technika] rozumiana jest jako „praktyczna nauka formułująca reguły działania pozwalające realizować zamierzone skutki społeczne […]” (1). Pojęciem zastępczo stosowanym dla socjotechniki jest inżynieria społeczna.
Według prof. A. Podgóreckiego, polskiego socjologa prawa pisał „przez socjotechnikę (inżynierię społeczną) rozumie się pewien swoisty zespół zaleceń, czy przestróg dotyczących racjonalnej przemiany życia społecznego. Jest to zatem zbiór dyrektyw, o tym jak przy pomocy odpowiednich środków dokonywać celowych, z góry zamierzonych przekształceń, opierając się przy tym na uznanych ocenach i przyjętych wartościach społecznych.” (2)
Jako osoba związana przez większą część swojej kariery zawodowej z działalnością organów ścigania socjotechnikę, która stanowi nieodzowny element mojej pracy postrzegam jako dziedzinę badającą techniki manipulacyjne wykorzystywane przez jednostki lub grupy w celu kontrolowania, wpływania lub oszukiwania innych osób w kontekście społecznym. Opiera się na zrozumieniu psychologicznych i społecznych mechanizmów, które umożliwiają manipulację oraz wywieranie wpływu na zachowanie i decyzje ludzi. Socjotechnika łączy w sobie elementy nauk społecznych, psychologii, komunikacji i technologii informacyjno-komunikacyjnych.
Głównym zaś celem jej stosowania jest uzyskanie nieuprawnionego dostępu do informacji, danych osobowych, systemów komputerowych lub zasobów organizacyjnych poprzez wykorzystanie psychologicznych technik manipulacyjnych. Może obejmować takie działania jak podszywanie się pod inną osobę, stosowanie technik perswazyjnych, kreowanie zaufania, wykorzystywanie luki w bezpieczeństwie lub wywoływanie emocji w celu skłonienia osób do podjęcia określonych działań, ale o tym później. Oczywiście inżynieria społeczna nie musi być wykorzystywana wyłącznie do osiągania celów, które naruszają normy społeczne, może między innymi ułatwiać nawiązywanie dobrych relacji interpersonalnych, pomagać łagodzić konflikty w grupie, czy pozytywnie wpływać na motywację zespołu realizującego zadania w pracy.
2. Istota manipulacji i wpływu społecznego
Socjotechnika polega na wykorzystaniu różnych technik i strategii w celu kontrolowania, kierowania i zmieniania zachowań, decyzji oraz opinii ludzi w sferze społecznej. Jest to tak zwane zjawisko manipulacji społecznej, które odnosi się do świadomego wykorzystywania ludzkich słabości, podatności i mechanizmów psychologicznych w celu osiągnięcia zamierzonych celów.
Manipulacja społeczna może być stosowana przez jednostki, grupy, organizacje i państwa. Jej istota polega na wprowadzaniu ludzi w błąd, wykreowaniu specyficznego obrazu rzeczywistości, wywołaniu określonych emocji, wykorzystaniu odpowiednio dobranych danych, czy wywieraniu presji w celu kontrolowania postaw, opinii, decyzji lub działań osobom poddanym jej wpływom.
Wpływ społeczny jest ściśle związany z manipulacją społeczną. Obejmuje zdolność jednostek lub grup do oddziaływania na inne osoby, przekonywania ich, nakłaniania do zmiany zachowania, przyjmowania określonych postaw, czy też wyboru konkretnych opcji. Wpływ społeczny może być wykorzystywany w różnych kontekstach, takich jak reklama, marketing, polityka, czy dyplomacja.
W inżynierii społecznej istota manipulacji i wpływu społecznego tkwi w zrozumieniu psychologicznych mechanizmów wpływających na zachowania i decyzje jednostki. Specjaliści z zakresu socjotechniki wykorzystują wiedzę na temat ludzkich odruchów, potrzeb, emocji, poznania społecznego i procesów podejmowania decyzji w celu skutecznego wpływania na nich.
Warto zauważyć, iż manipulacja i wpływ społeczny mogą mieć zarówno pozytywne, jak
i negatywne konsekwencje. Odpowiednio wykorzystywana manipulacja może np., przyczyniać się do promowania pozytywnych zmian społecznych, charytatywnych, czy też szerzenia działalności edukacyjnej. Jednakże, może również prowadzić do wyzyskiwania, nadużyć, oszustw, naruszania prywatności i utraty autonomii jednostek. Dlatego tak ważnym w dzisiejszych czasach jest, aby być świadomym stosowania wobec nas jako jednostek technik manipulacyjnych. Bezsprzecznie powinno to pozytywnie wpływać na naszą zdolność do krytycznej oceny przekazywanych informacji oraz ochrony własnych interesów.
3. Cel publikacji
Niniejsza publikacja będzie pierwszą z cyklu kilku/kilkunastu poświęconych socjotechnice oraz technikom stosowanym przez specjalistów z tej dziedziny. Jako doświadczony członek organów ścigania, odpowiedzialny za ochronę interesów ekonomicznych kraju zamierzam przekazać część nabytej dotychczas wiedzy, czy to w postaci specjalistycznych szkoleń, czy też doświadczeń zdobytych podczas setek godzin rozmów prowadzonych podczas wykonywania swojej ciekawej pracy śledczej [gwoli ścisłości wszystkie informacje są jawne i nie mają waloru niejawności]. Podstawowym celem sporządzenia tego oraz przyszłych artykułów jest chęć podniesienia świadomości społecznej i budowanie kultury bezpieczeństwa.
4. Socjotechnika a psychologia i inne nauki społeczne
Inżynieria społeczna jest ściśle związana z psychologią i naukami społecznymi, wykorzystuje wiedzę i teorie z tych dziedzin w celu zrozumienia ludzkich zachowań, procesów poznawczych i społecznych.
Koniecznym jest zrozumienie, iż mechanizmy leżące u podstaw manipulacji i wpływu społecznego bardzo często odwołują się do badań ludzkich emocji, poznania, motywacji, procesów podejmowania decyzji, a także interakcji między jednostkami w kontekście społecznym.
W socjotechnice wykorzystuje się teorie psychologiczne, takie jak teoria wpływu społecznego, teoria perswazji, teoria motywacji, czy teoria podejmowania decyzji, aby skutecznie manipulować oraz wpływać na zachowania i decyzje ludzi.
Szerzej będę te zagadnienia opisywał w kolejnych publikacjach, odnoszących się już do konkretnych technik manipulacyjnych.
„Wpływ społeczny to zmiany, które wywoływane są przez rzeczywistość – realną lub wyobrażoną. Zmiany te obejmują: postawy, przekonania, emocje czy zachowania. Należy jednak pamiętać, iż wpływ społeczny nie równa się manipulacji.” (3) |
Teoria dwutorowości perswazji – mówi o tym, iż dwa czynniki mają wpływ na to, czy treść danego przekazu zostanie przez nas uznana za przekonywującą. W sytuacji, gdy podnoszona kwestia nas nie interesuje lub nie jesteśmy w stanie przetworzyć rzeczywistej treści argumentacji, mamy do czynienia z peryferyjnym przetwarzaniem przekazu. Teoria dwutorowości perswazji mówi, iż w takiej sytuacji wiarygodność nadawcy będzie potraktowana jako sygnał o tym, iż cały przekaz jest przekonujący. Natomiast o ile występuje motywacja oraz zasoby do przetwarzania argumentów, to ich siła będzie czynnikiem decydującym o skuteczności perswazji, nie zaś wiarygodność. (4) |
„teoria motywacji A. Maslowa - ludzie są motywowani przez pięć typów potrzeb. Jednak najpierw trzeba zaspokoić potrzeby niższego rzędu, aby znaczenie miały potrzeby rzędu wyższego. Podstawowymi potrzebami są potrzeby fizjologiczne. Naturalne jest, iż na człowieka spragnionego, głodnego, czy niewyspanego, będzie wpływała motywacja, oparta na zaspokojeniu właśnie tychże potrzeb. Dopiero w momencie, gdy potrzeby te zostaną zaspokojone, można myśleć o innych- wyższego rzędu. Kolejnym szczeblem w piramidzie są potrzeby bezpieczeństwa, oznaczające brak strachu i długofalowe zaspokojenie potrzeb fizjologicznych. Trzecia kategoria to potrzeby przynależności. Oznaczają chęć członkostwa w grupie społecznej, czyli akceptacji przez innych. Kolejną potrzebą w hierarchii jest uznanie i szacunek. Na ostatnim szczeblu umiejscowiona jest potrzeba samorealizacji, która oznacza nic innego, jak chęć rozwoju intelektualnego, doskonalenia, spełnienia. Osiągnięcie tego szczebla jest możliwe tylko i wyłącznie po zaspokojeniu potrzeb z niższych szczebli.”(5) |
W tym momencie pragnę zwrócić uwagę, iż teoria ta doczekała się licznych modyfikacji, można wspomnieć m.in. o teorii motywacji ERG, czy teorii McClellanda.
„teoria decyzji – opisuje zachowanie idealnego, doskonale racjonalnego decydenta („sprawcy”) |
Nauki społeczne, takie jak socjologia, antropologia, ekonomia, politologia, czy też komunikacja społeczna również są powiązane z socjotechniką. Socjologia dostarcza narzędzi do analizy struktur społecznych, norm, wartości i interakcji międzyludzkich, co jest istotne przy badaniu wpływu społecznego i zrozumieniu kontekstu społecznego, w którym manipulacja społeczna ma miejsce. Antropologia pomaga w zrozumieniu różnic kulturowych i społecznych, co może mieć znaczenie przy manipulowaniu i wpływaniu na różne grupy społeczne. Ekonomia bada zachowania gospodarcze i podejmowanie decyzji w kontekście zasobów i korzyści, co może mieć znaczenie przy manipulacji finansowej lub wpływaniu na decyzje zakupowe. Nauki polityczne analizują systemy władzy, polityczne procesy i strategie manipulacyjne stosowane przez polityków. Natomiast, komunikacja społeczna pozwala zrozumieć procesy komunikacyjne, jakie zachodzą między jednostkami i grupami społecznymi, co jest istotne przy kreowaniu przekazu manipulacyjnego i perswazyjnego.
Wszystkie te dziedziny dostarczają socjotechnice teoretycznych i empirycznych podstaw, które następnie umożliwiają lepsze zrozumienie oraz skuteczną manipulację ludzkimi zachowaniami i decyzjami.
6. Podsumowanie
Niniejszy krótki artykuł zaprezentował wprowadzenie do socjotechniki jako dziedziny badającej techniki manipulacyjne wykorzystywane do kontrolowania i wpływania na innych. Omówiłem w nim istotę manipulacji i wpływu społecznego oraz wskazałem na powiązania inżynierii społecznej z psychologią i naukami społecznymi, które stanowią źródło teoretycznych i empirycznych podstaw dla efektywnego manipulowania zachowaniami i decyzjami ludzi w kontekście społecznym.
W kolejnych publikacjach skupię się na szczegółowych metodach manipulacyjnych, które są stosowane w socjotechnice. Przedstawię różne techniki i strategie, które umożliwiają kontrolowanie i kierowanie ludzkimi zachowaniami, decyzjami oraz opiniami. Będę analizował mechanizmy ich działania.
Jednocześnie, pragnę zwrócić waszą uwagę na fakt, iż bycie dobrym socjotechnikiem wymaga nie tylko znajomości technik manipulacyjnych, ale także głębokiego zrozumienia podstawowych reguł funkcjonowania psychiki ludzkiej (!). Zrozumienie procesów poznawczych, emocji, motywacji oraz społecznych interakcji jest niezbędne do skutecznego wykorzystania inżynierii społecznej w różnych kontekstach społecznych.
Dziękuję, Michał Szpot
Bibliografia:
1. W. Doroszewski (red.),Słownik języka polskiego, źródło: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/socjotechnika;5498710.html
2. A. Podgórecki (red.), Socjotechnika Jak oddziaływać skutecznie, Książka i Wiedza, 1970, Warszawa
3. K. Parcheta, Reguły wpływu społecznego. Jak uchronić się przed manipulacją?, UMCS, 03.07.2020, źródło:https://www.umcs.pl/pl/baza-wiedzy,19255,reguly-wplywu-spolecznego-jak-uchronic-sie-przed-manipulacja,91830.chtm
4. (b.d.), Teoria dwutorowości perswazji, Kanon pojęć psychologicznych, 19.07.2019, źródło: http://kanonpojecpsychologicznych.pl/encyclopedia/teoria-dwutorowosci-perswazji/
5. (b.d.), Teorie motywacji, Projekt przywództwo, źródło: https://www.projektprzywodztwo.com/teorie-motywacji
