System kaucyjny już od października. Za te butelki nie odzyskasz kaucji!

System kaucyjny w Polsce, który ma ruszyć 1 października 2025 roku, budzi ogromne nadzieje na czystsze środowisko i wyższy poziom recyklingu. Jednak w gąszczu przepisów kryje się istotna luka, która może wywołać spore rozczarowanie wśród konsumentów. Okazuje się, iż nie wszystkie butelki i puszki, choćby te o odpowiedniej pojemności i z adekwatnego materiału, zostaną przyjęte przez automaty zwrotne, tzw. kaucjomaty. Problem dotyczy opakowań po napojach rozdawanych nieodpłatnie, na przykład podczas imprez masowych czy akcji promocyjnych. Producenci mogą bowiem ominąć obowiązek kaucyjny dla takich produktów, co w praktyce oznacza, iż za ich zwrot nie otrzymamy ani grosza. To pułapka, o której Polacy muszą wiedzieć, zanim system wejdzie w życie, aby uniknąć frustracji i nieporozumień przy próbie zwrotu opakowań. Ministerstwo Klimatu i Środowiska dostrzegło problem, ale zaproponowane rozwiązanie nie jest obowiązkowe, co pozostawia pole do nadużyć i podważa zaufanie do całego systemu.

System kaucyjny w Polsce – co musisz wiedzieć?

Od 1 października 2025 roku Polska dołączy do grona państw europejskich posiadających ogólnokrajowy system kaucyjny. Jego celem jest radykalne zwiększenie poziomu zbiórki i recyklingu opakowań po napojach. System obejmie trzy główne kategorie produktów: jednorazowe butelki plastikowe (PET) o pojemności do 3 litrów, metalowe puszki o pojemności do 1 litra oraz wielorazowe butelki szklane o pojemności do 1,5 litra. Przy zakupie napoju w takim opakowaniu, do ceny produktu zostanie doliczona kaucja, którą konsument odzyska po zwróceniu pustego pojemnika do punktu zbiórki.

Kluczową informacją dla konsumentów jest to, iż zwrot kaucji nie będzie uzależniony od okazania paragonu. To ogromne ułatwienie, które ma zachęcić do oddawania opakowań w dowolnym miejscu. Każde opakowanie objęte systemem będzie musiało posiadać specjalne, widoczne oznaczenie – unikalny logotyp oraz kod kreskowy. To właśnie ten kod będzie skanowany w kaucjomatach lub przez obsługę sklepu w celu weryfikacji i zwrotu pieniędzy. Dlatego niezwykle ważne jest, aby oddawane butelki i puszki były niezgniecione i nienaruszone, co umożliwi prawidłowy odczyt kodu.

Obowiązek przyjmowania opakowań i zwrotu kaucji zostanie nałożony na wszystkie sklepy o powierzchni handlowej powyżej 200 metrów kwadratowych. Mniejsze placówki będą mogły przystąpić do systemu dobrowolnie, jednak przepisy gwarantują, iż w każdej gminie powstanie co najmniej jeden punkt zbiórki. System ma być powszechny i dostępny dla wszystkich, co stanowi fundament jego przyszłego sukcesu.

Dlaczego system kaucyjny jest potrzebny? Kontekst i cele

Wprowadzenie systemu kaucyjnego w Polsce nie jest przypadkową decyzją, ale strategicznym krokiem wynikającym z unijnych dyrektyw środowiskowych. Unia Europejska stawia przed państwami członkowskimi ambitne cele w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym, które zakładają maksymalizację odzysku surowców i minimalizację ilości odpadów trafiających na wysypiska. Opakowania jednorazowego użytku, zwłaszcza te z tworzyw sztucznych, stanowią jedno z największych wyzwań ekologicznych współczesnego świata.

Głównym celem systemu jest zwiększenie poziomu selektywnej zbiórki butelek PET i puszek do 90%. Obecne metody segregacji „u źródła” (w domowych koszach) są niewystarczające, aby osiągnąć tak wysoki wskaźnik. System kaucyjny, poprzez wprowadzenie finansowej motywacji, bezpośrednio angażuje konsumentów w proces recyklingu. Kaucja staje się bodźcem, który sprawia, iż opakowanie przestaje być postrzegane jako zwykły śmieć, a staje się cennym surowcem, za który można odzyskać pieniądze. Wzmacnia to również odpowiedzialność producentów, którzy są zobowiązani do finansowania i zarządzania cyklem życia swoich produktów.

Doświadczenia z innych krajów, takich jak Niemcy, Litwa czy Słowacja, pokazują, iż system kaucyjny jest najskuteczniejszym narzędziem do walki z zanieczyszczeniem środowiska opakowaniami po napojach. Przekłada się to na czystsze lasy, parki i ulice, a także na realne oszczędności surowców i energii potrzebnych do produkcji nowych opakowań.

Problem, o którym nikt nie mówi. Tych butelek nie zwróci automat

Mimo szczytnych założeń, w polskim systemie kaucyjnym istnieje poważna luka, która może podważyć jego skuteczność i transparentność. Problem dotyczy opakowań po napojach, które są przekazywane konsumentom nieodpłatnie. Chodzi tu o sytuacje takie jak darmowa woda rozdawana podczas maratonów, napoje na festynach, w ramach akcji promocyjnych czy jako świadczenie dla pracowników w zakładach pracy.

W czym tkwi haczyk? Producenci, wprowadzając na rynek napój w opakowaniu objętym systemem, muszą uiścić opłatę na rzecz operatora systemu, która pokrywa m.in. koszty przyszłej kaucji. Jednak w przypadku produktów darmowych, firmy mogą próbować uniknąć tego kosztu. Mogą to zrobić, oznaczając takie butelki i puszki kodami kreskowymi, które nie są zarejestrowane w centralnej bazie danych systemu kaucyjnego. W efekcie, gdy konsument spróbuje zwrócić takie opakowanie do kaucjomatu, maszyna nie rozpozna kodu i odrzuci butelkę. Konsument nie odzyska kaucji, której de facto nigdy nie zapłacił, ale co ważniejsze – opakowanie wypadnie z oficjalnego obiegu recyklingowego.

Taka sytuacja rodzi poważne ryzyko dezinformacji i frustracji. Ludzie, przyzwyczajeni do zwracania wszystkich butelek i puszek, mogą poczuć się oszukani. Co więcej, opakowania te, nie mając „wartości kaucyjnej”, znacznie częściej będą lądować w zwykłych koszach na śmieci lub, co gorsza, w środowisku naturalnym, niwecząc podstawowy cel całego przedsięwzięcia.

Stanowisko Ministerstwa i ryzyko dla producentów

Ministerstwo Klimatu i Środowiska jest świadome tego problemu. W odpowiedzi na zgłaszane przez branżę wątpliwości, wprowadzono pewien mechanizm mający na celu załatanie tej luki. Zgodnie z zapisami w zezwoleniach dla operatorów systemu, producent, który nieodpłatnie przekazuje napoje, może dobrowolnie uiścić równowartość kaucji bezpośrednio operatorowi. Taki krok sprawiłby, iż również darmowe opakowania zostałyby włączone do systemu i mogłyby być normalnie zwracane przez konsumentów.

Kluczowe jest tu jednak słowo „może”. Rozwiązanie to nie jest obowiązkowe, a jedynie stanowi opcję, z której producent może, ale nie musi skorzystać. Dla firm kierujących się wyłącznie rachunkiem ekonomicznym, unikanie tej opłaty może być kuszącą perspektywą, zwłaszcza przy dystrybucji na masową skalę. Taka postawa wiąże się jednak z ogromnym ryzykiem wizerunkowym.

Firmy, które zdecydują się na wyłączenie swoich darmowych produktów z systemu kaucyjnego, mogą spotkać się z oskarżeniami o podważanie wspólnych wysiłków na rzecz ekologii i wprowadzanie konsumentów w błąd. W dobie rosnącej świadomości ekologicznej i presji na społeczną odpowiedzialność biznesu, taka strategia może okazać się krótkowzroczna i kosztowna. Utrata zaufania klientów i negatywny PR mogą w dłuższej perspektywie przynieść znacznie większe straty niż koszty związane z pełnym uczestnictwem w systemie kaucyjnym.